وبلاگ تخصصی مهندسی آبخیزداری

ابوالقاسم دادرسی سبزوار- عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی

dadrasisabzevar@yahoo.com : آدرس پست الکترونیکی

ریزی های مرتبط با استفاده بهینه از منابع آب و خاک، محسوب می گردند. کنترل آب و خاک در آبخیز که با

کشاورزی، منابع طبیعی و انسانی، اقتصادی سازد.

مهمترین این اهداف به شمار می آید. منطقه مورد تحقیق، حوزه آبخیز مهر، از زیر حوزه های مهم کویر مرکزی

است که در 51 کیلومتری غرب شهرستان سبزوار واقع شده است. تنوع ژئومورفولوژی و زمین شناسی به همراه نرخ

از نابودی اراضی کشاورزیِ پایین دست، از سال 1375 در این منطقه آغاز شود. هدف از انجام این بررسی ارزیابی

وضعیت اقتصادی کشاورزان روستاهای پایین دست می باشد. نتایج این بررسی نشان داد که بدلیل حفاظت اراضی

زیردست از رسوب، تاکنون چندین هکتار به سطح اراضی زیر کشت 4 روستای پایین دست منطقه اضافه و آبدهی

چشمه ها و قناتی روستاههای متاثر، افزایش یافته است.

کلمات کلیدی: آبخیزداری - اقتصادی - کشاورزی - مهر- سبزوار.

یک آبخیز محدوده ای توپوگرافی است که تمام رواناب یک سطح را به نقطه ای مشخص زهکشی می کند .

آبخیز گر چه یک واحد هیدرولوژیکی محسوب می شود، لکن یک واحد فیزیکی - بیولوژیکی نیز به شمار می

آید، ضمن آنکه در بسیاری از موارد واحدی اجتماعی - اقتصادی - سیاسی نیز تلقی می گردد. آبخیزداری به فر آیند

.( اقتصادی و سازمانی موثر در داخل و خارج آبخیز را نیز در نظر گرفت نجفی نژاد ( 1376

جلوگیری از حمل رسوب به پایین دست، دست یابد.

حوزه ی مورد نظر در 51 کیلومتری غرب شهرستان سبزوار در مسیر حرکت به شهرستان شاهرود قرار گرفته

36 تا 57 و دو عرض جغرافیایی 20 57 تا 12 است. این حوزه با 5112 هکتار مساحت بین دو طول جغرافیایی 7

17 درجه سانتی دما، با روش / 209 میلیمتر بارندگی و 6 / 38 واقع شده است . منطقه پژوهش با متوسط سالانه 8 27َ

دمارتن از اقلیم خشک برخوردار است . بالا بودن میزان فرسایش و سیل خیز بودن حوزه ی مورد بررسی سبب شده

است تا طی سالیان گذشته عملیات آبخیزداری در آن انجام پذیرد . شکل 1 موقعیت منطقه را در استان خراسان

رضوی و شهرستان سبزوار نشان میدهد.

ی اثرات غ یر مستقیم پروژه های آبخیزداری در تولید و اشتغال می باشد خوبفکر( 1378 )، به گونه ای که نسبت سود

.( 7 برآورد شده است خالد یان و خدر ی ( 1384 / به هز ینه ی فعا لیتهای آبخ یزداری در رابطه با فرسا یش خاک 73

عفتی ( 1377 ) در تحق یق خود ن یز عمل یات آبخ یزداری را در جلوگ یری از وقوع س یل موثر ارز ی ابی کرده است . در

قرار خواهد گرفت.

شکل 1: موقعیت منطقه مورد تحقیق در استان خراسان رضوی و شهرستان سبزوار

فرسایش و تولید رسوب، عملیاتی مشتمل بر موارد ذکر شده در جدول 1 در سطح حوزه صورت پذیرد.

حوزه ی آبخیز مورد نظر چهار روستای مهر، بهنگر، طزر و کوشکباغ را در بر می گ یرد. به جز روستای بهنگر

رسوب تولیدی از حوزه تهدید می شوند . در پایین دست حوزه ی مورد پژوهش تعداد 11 چشمه و یک قنات دایر،

متاثر از عملیات آبخیزداری می باشند.

صورت گرفته است . بدین منظور با گفتگوی چهره به چهره با بهره برداران، وضعیت آبدهی چشمه ها و قنات

در امان ماندن از رسوب حوزه در حال حاضر به زیر کشت رفته اند، نقشه برداری گردید.

جدول 1: تعداد، حجم و سطح عملیات آبخیزداری

m حجم ( 3

عدد )

1680 1 بند انحرافی بتنی 1

1920 2 خشکه چینی 64

4890 3 بند گابیونی 192

4/ 4 کپه کاری 5

5 بانکت 370

196 6 بند چپری 92

385 7 بند سنگی- ملاتی 8

8 تبدیل مزارع کم بازده به مرتع 5

32000 9 اسکله ریزی 400

12000 10 بند خاکی 20

آبخیز مهر، مربوط به سطوحی است که از دسترس رسوب فرسایش یافته بالا دست در امان مانده اند.

طبق بررسیهای بعمل آمده از مجموع اراضی محافظت شده از رسوب، بالغ بر 30 هکتار به لحاظ حاصلخیزی و

موقعیت جغرافیایی، که از گذشته نیز در آنها زراعت صورت میگرفته است، مجددا به زیر کشت رفته است. از سطح

30 هکتاری فوق 7 هکتار به کشت بهاره و 23 هکتار به کشت پاییزه اختصاص یافته است.

شکل 2 مقادیر زمین های محافظت شده از رسوب که امکان کشاورزی مجدد در آنها فراهم شده است را به

تفکیک روستا، نشا ن میدهد . همچنین شکل 3 نمایی از روستاههای مورد بحث و محدوده ی اراضی حفاظت شده از

سیل را در بر گرفته است.

شکل 2: سطح اراضی محافظت شده از رسوب به تله افتاده در پروژه های آبخیزداری حوزه ی بالادست به تفکیک

شکل 3: مناطق حفاظت شده از خطر سیل

با عنایت به الگوی کشت در منطقه که غالبا برای بهار جالیز (خربزه ) و برای پاییز گندم و جو می باشد و با

احتساب هر کیلو 2200 ریال برای تولید یک کیلو خربزه و 2000 ریال برای تولید هر کیلو گندم یا جو، مبلغی

حدود 650 میلیون ریال در سال به در آمد روستائیان اضافه شده است.

خلاصه محاسبات فوق در جدول ( 2) درج شده است.

جدول 2: محاسبه ی ریالی در آمد سالانه حاصل از افزایش سطح زیر کشت متاثر از عملیات آبخیزداری حوزه

23 1 سطح اراضی توسعه یافته ( هکتار ) 7

92 2 تولید محصول (تن) 210

2000 3 قیمت فروش هر کیلو محصول (ریال) 2200

184 4 در آمد سالانه (میلیون ریال) 462

646 ریال /000/ 5 جمع کل در آمد سالیانه: 000

طور غیر مستقیم بر توسعه ی کشاورزی منطقه موثر باشد.

توسط مردم به جامعه افزوده خواهد شد.

مشکلات عدیده ای که بر سر انجام آن وجود دانست، اجرای طرح با موفقیت انجام گرفت.

مدیریتی در آینده، از مهمترین راهبردهای سیاست گذاری در بخش آبخیزداری به نظر می رسد . در حالی که بانک

آسیایی می داند پیوندی زاده به نقل از فرو د شریفی ( 1385 )، هنوز روش ها و برنامه های آبخیزداری در کشورمان

نهادینه نشده و قوانین مدون و منسجمی برای آن ارائه نگردیده است . به نظر می رسد، تبلیغ و فرهنگ سازی برای

سوق توجه مسئولین و مردم به آبخیزداری اولین و مهمترین گام در دس تیابی به این مهم می باشد . در پروژه ی مورد

بررسی مدیریت داده های قابل برداشت از سطح حوزه، برای استفاده در طرحهای پژوهشی، پیشنهاد میگردد.

. -1 پیوندی زاده، امیر بهرام. 1385 . بی توجهی به آبخیزداری، روزنامه خراسان، شماره ی 16448 ، ص 5

-2 خالدیان، حسین و ب ختیار خدری تاژان، 1384 . اثرات اقتصادی فعالیتهای آبخیزداری در رابطه با فرسایش خاک

در حوزه آبخیز قشلاق سنندج ، مجموعه مقالات سومین همایش ملی فرسایش و رسوب . تهران، مرکز تحقیقات

.160 - حفاظت خاک و آبخیزداری ، ص ص 156

-3 خوبفکر، حبیب الله. 1378 . ارزیابی اقتصادی - اجتماعی و فنی فعالیتهای آبخیزداری د ر استان سیستان و

بلوچستان، گزارش نهایی طرح پژوهشی وزارت جهاد کشاورزی . زاهدان، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی

استان چیستان و بلوچستان ، 76 ص.

-4 شنگ، تی، سی، 1376 . راهنمای آبخیزداری، مطالعات و برنامه ریزی حوزه های آبخیز، ترجمه ی علی نجفی

نژاد چاپ اول، گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 249 صفحه.

-5 عفتی، محمد . 1379 . اثرات اجرای طرحهای آبخیزداری بر بهبود وضعیت اقتصادی اجتماعی ساکنین روستاهای

حوضه آبخیز ، مجموعه مقالات نقش جهاد سازندگی در بخش کشاورزی و توسعه روستایی - تهران . مرکز

. تحقیقات و بررسی مسائل روستایی وزارت جهاد کشاورزی، ص 178