بيش از يک دهه از دوره جديد عمر آبخيزداري در کشور که همراه با تحول اساسي در ساختار و اهميت آن بوده است، مي گذرد. تحولي که حاصل آن ارتقاء سطح کيفي و کمي برنامه ها در سطوح و بخشهاي متفاوت مديريتي، اجرائي، مطالعاتي و هماهنگي با ساير بخشها ي ذيربط در عرصه هاي طبيعت بوده است.
ديدگاه برنامه ريزان  و کارگزاران بخش آبخيزداري از اجراي يک سري پروژه هاي اجرايي محدود، با هدف کنترل رسوب در بالا دست سدهاي بزرگ، اکنون در سرتاسر کشور پهناور ايران گسترش يافته و با اهدافي همچون حفاظت آب و خاک ، مقابله با خشکسالي ، کنترل سيلابها ، بهبود شرايط پوشش سبز زمينها ، توجه به منابع زيربنايي کشاورزي ، بهبود شرايط اقتصادي آبخيزنشينان و .... متحول گرديده و تکامل يافته است .
شايد مهمترين دستاورد بخش آبخيزداري در اين دوره جديد گام نهادن در راهي است که منتج به اداره ملي و مردمي آبخيزها و جلب مشارکت مردم در ابعاد مختلف باشد در اين راستا نيز با روشها و شيوه هاي مشارکتي گوناگون در سراسر کشور طرحهاي دلگرم کننده اي به اجرا در آمده که به طور قطع بايد توسعه يابد . به هر حال آبخيزداري در مسيري حرکت مي کند که متجلي ديدگاه روشني در پيش روي دلسوزان اين بخش زيربنايي است.
البته اگر منصفانه قضاوت کنيم هنوز تا رسيدن به ارزش واقعي اين بخش در توسعه کشاورزي ، منابع طبيعي ، مديريت منابع آب و ساير منابع وابسته در کشور فاصله زيادي وجود دارد . اميد است در آينده آبخيزداري ارزش واقعي خود را بيش از پيش پيدا کرده و جايگاه آن پررنگ تر از گذشته جلوه نمايد.
 

بند خشكه چين

بند گابيوني

 

وظايف:

از وظايف آبخيزداري برنامه ريزي، سازماندهي، مديريت، هماهنگي و كنترل فعاليت هاي اجرايي آبخيزداري است. فعاليت هاي آبخيزداري به سه گروه تقسم مي شود :

 

1- فعاليت هاي مكانيكي و ساختماني شامل: احداث بندهاي خاكي، سنگ و سيمان، گابيوني و خشكه چين، سيستم پخش سيلاب، توركنسيت.

 

2- فعاليت هاي بيولوژيكي شامل:عمليات اصلاح و احياء مراتع مانند كپه كاري، بذركاري، بذرپاشي و نهال كاري.

 

3- فعاليت هاي بيو مكانيكي شامل: بانكت بندي و تراس بندي.

آبخيزداري گامي در جهت توسعه پايدار

موقعيت خطير منابع آب و خاک در کشور و نقش زير بنايي اين منابع حياتي در توليدات صنعتي و ايجاد رفتار متعادل در محيط زيست و به طور کلي نقش اساسي آن در زندگي ، ايجاب مي نمايد که ضمن جدي گرفتن آبخيز داري در برنامه هاي آن مشارکت نمائيم .
مديريت و بهره برداري هماهنگ ، يکپارچه و قانونمند از منابع طبيعي ، کشاورزي ، انساني و اقتصادي يک آبخيز را آبخيزداري گويند . واحد کار براي چنين مديريتي واحدي است طبيعي که به آن حفره آبخيز مي گويند و شامل سطحي است که تمام آب حاصل از بارش بر روي آن تحت تاثير شيب زمين
جمع آوري شده و به يک آبرو ، رودخانه و يا يک مخزن ذخيره هدايت ميشود .
وسعت اين حوزه متفاوت مي باشد و بسته به هدف کار و نوع برنامه ريزي ممکن است بخش اعظم يک کشور ، چندين استان ، يک و يا چند شهر و يک  يا چند روستا را در بر بگيرد . بنابراين هر حوزه آبخيز به اجزاي کوچکتري قابل تقسيم است .
فعاليتهاي آبخيزداري شامل زير بخشهايي است که در قالب مديريتي و هدايتي ، طرحهاي مطالعاتي و برنامه هاي اجرايي قابل تفکيک مي باشد که در راستاي بهبود فعاليتها و استفاده از تجربيات به دست آمده ، ارزيابي طرحها در قالبي مدون انجام مي پذيرد .
برنامه هاي اجرايي آبخيزداري شامل عمليات بسيار متنوعي است ، که شرايط هر منطقه با مطالعه کامل و بررسي شرايط طبيعي ، اجتماعي واقتصادي اجرا مي شود . مواردي چون اقدامات مديريتي ، سکوبندي اراضي شيبدار ، احداث بانکت و فارو ، تغذيه مصنوعي سفره هاي آب زير زميني ، حفاظت و تثبيت مسيلها و گاليهاي فعال ، علوفه کاري ونهالکاري و عمليات کنترل سيل از جمله فعاليتهاي آبخييزداري مي باشد.

 

 

بند خاكي كوتاه

اهداف آبخيزداري

علم وهنر آبخيزداري اهدافي را در اجراي برنامه هاي خود در نظر مي گيرد که  نتيجه آن بهبود شرايط آبخيز و بهبود وضعيت آبخيز نشينان يعني انسانهاست . اهم اين وظايف به شرح زير است :

1- حفظ وبهره برداري مناسب منابع آب و خاک به عنوان دو بستر طبيعي و اصلي براي زندگي انسانها و توسعه پايدار.
2- جلوگيري از تلفات آب در مناطق مورد نياز و برنامه ريزي براي تامين آب در پايين دست.
3- تعديل خسارات ناشي از سيلابها.
4- کنترل هرز آبها و تغذيه سفره هاي زير زميني و آبخوانها  و کمک به افزايش آبدهي قنوات ، چاهها و چشمه ها.
5- کاهش تاثيرپذيري آبخيزها نسبت به خشکسالي.
6- جلوگيري از حمل رسوبات به مخازن سدها و تاسيسات و شبکه هاي آبياري.
7- مديريت و توسعه منابع گياهي سطح زمين شامل : چراگاهها ، مراتع ، بيشه ها و جنگلها.
8- بهبود شرايط زيست محيطي و بهبود وضعيت اقتصادي آبخيزنشينان.

 

بند سنگ و سيمان

 

 

 

 

بانكت بندي

 

 

 

طرحهاي جاري آبخيزداري

طرحهاي آبخيزداري در دو بخش مطالعات و اجرا پيگيري مي شود.

الف - مطالعات

طرحهاي آبخيزداري به دليل گستردگي زياد عناصر متشکله حوزه هاي آبخيز و روابط پيچيده بين آنها خود شامل مطالعات مختلفي مي شوند که لازم است ابتدا هر يک از مطالعات به تنهايي انجام  گيرد  و سپس نتايج  حاصل با يکديگر تلفيق شوند ، تا از مجموع آنها بتوان به راه حلهاي مناسب و مطلوب دست يافت . از سويي همين گستردگي ، پديده هاي موجود در حوزه هاي آبخيز و گسترش دامنه اطلاعات مورد نياز طرحهاي آبخيزداري است که مطالعه يک مرحله اي اين طرحها را مشکل مي کند ولازم مي آيد که اين مطالعات در چند مرحله انجام شوند و در هر مرحله، يک يا شماري از گزينه ها و يا در واقع ، راه حل انتخاب و در مراحل بعد ، اين گزينه ها براي انتخاب بهترين ومناسبترين آنها ، با گستردگي بيشتري مورد مطالعه و بررسي قرار گيرند.

الف-1- مطالعات پايه

اين مطالعات به منظور بررسي هاي اوليه و شناسائي و اولويت بندي مناطق در سطح کل استان و حوزه هاي آبخيز مرتبط با آن انجام مي گيرد .
پهنه بندي استان از نظر سيل خيزي ، فرسايش ، مطالعات اصلاح کاربري  اراضي و شناسايي زمين لغزشهاي استان از جمله مواردي است که در اين طرح پيگيري مي شود .

الف-2- مطالعات پيش شناخت

اين مطالعات به منظور بررسي هاي اوليه و انتخاب بهترين اولويت در بين زير حوزه هاي اولويت دار جهت انجام مطالعات مراحل بعدي انجام مي شود .

الف-3- مطالعات توجيهي

اين مطالعات به منظور بررسي حوزه هاي اولويت دار و تعيين زير حوزه هاي اولويت دار انجام مي شود .تعيين نوع اولويت در سطح زير حوزه ها از نظر فرسايش ، رسوب ، سيل و کم آبي ازاين جمله نتايج حاصل ازاين مرحله مطالعه مي باشد .

الف-4- مطالعات اجرايي_ تفضيلي

پس از تعيين اولويت زير حوزه اين مطالعات به منظور بررسي هاي همه جانبه حوزه و تعيين پروژه هاي مورد نظر در جهت تحقق اهداف پيش بيني شده در مطالعات انجام مي شود. برآورد حجم و هزينه و موقعيت دقيق پروژه ها نيز در اين مرحله انجام مي شود .

 

 

ديوار ساحلي گابيوني

ب -  عمليات اجرايي

عمليات اجرائي آبخيزداري در دو بخش مکانيکي و بيولوژيکي در جهت کاهش مشکلات فرسايش ، رسوب ، سيل و کم آبي در سطح حوزه ها از طريق اعتبارات عمراني ، تسهيلات بانکي و مشارکت مردمي انجام مي شود .
از جمله اين عمليات، به عمليات مکانيکي مثل احداث سدهاي خاکي ، گابيوني ، خشکه چين ، سنگ و سيمان ، بانکت بندي و تراس بندي و عمليات بيو لوژيکي مثل علوفه کاري و اصلاح مراتع مي توان اشاره کرد .

انواع عمليات آبخيزداري

بندهاي چپري

اين بند ها توسط چوب ، سرشاخه درختان و يا پايه هاي فلزي و تور سيمي جهت کنترل فرسايش و رسوب در آبراهه هاي کوچک ساخته مي شود .

بند هاي خشکه چين

اين بند ها توسط سنگ در آبراهه هاي کوچک جهت کنترل سيل وفرسايش و رسوب ساخته مي شود.

بندهاي گابيوني

اين بند ها در آبراهه هاي بزرگتر در جهت کنترل فرسايش و رسوب و کنترل و مهار سيلاب ساخته مي شود . مصالح مورد استفاده سنگ و توري گابيوني مي باشد. 

بند هاي خاکي

بند هاي خاکي جهت کنترل هرز آبها و تغذيه مصنوعي در آبراهه ها ساخته مي شوند. در آبراهه هاي فصلي عموماً بندهاي خاکي غيرتراکمي با ارتفاع مفيد 3-5 متر و در آبراهه هاي بزرگتر بندهاي خاکي تراکمي با ارتفاع مورد نياز احداث مي شود.

بندهاي سنگ و سيمان

اين بند ها جهت انحراف آب ، کنترل هرز آبها ، کنترل سيل و فرسايش و رسوب در انواع آبراهه ها ساخته مي شوند .مصالح مورد استفاده شامل سنگ و سيمان مي باشد.

بانکت بندي

عمليات بانکت بندي در اراضي شيب دار که داراي عمق کافي خاک باشند، جهت کنترل فرسايش و هرز آب اجرا مي شوند . شيارهاي بانکت بر روي خطوط تراز با فاصله و عمق مناسب احداث مي شوند.

تراس بندي

يعني سکوبندي و پله پله کردن اراضي شيبدار ، که براي جلوگيري از فرسايش خاک و سهولت در امر زراعت و آبياري انجام مي شود .

احداث ديواره حائل حاشيه رودخانه ها

اين عمليات به منظور حفاظت از اراضي کشاورزي حاشيه رودخانه و کنترل  فرسايش و رسوب انجام مي شود و شامل عمليات خاکي و سنگي مي باشد ( تورگابيون ، خشکه چين ، سنگ و رسيمان و ...) .

علوفه کاري

اين عمليات به منظور افزايش توليد علوفه درانواع اراضي آبي ، ديم و توسط انواع گونه هاي علوفه اي زراعي و مرتعي انجام مي شود .

نهالکاري

اين عمليات به منظور کنترل فرسايش و تثبيت انواع سازه هاي احداثي در حوزه هاي آبخيز توسط انواع گونه ها بخصوص گونه هاي مثمر نظير بادام و گردو انجام مي شود . از اهداف ديگر اين پروژه افزايش درآمد و اشتغال زائي مي باشد . کاشت گونه هاي درختي به دو صورت بذرکاري و نهالکاري انجام خواهد شد .

پخش سيلاب

اين پروژه عموماًدر قالب عمليات خاکي جهت استفاده از هرز آبهاي فصلي تغذيه سفره هاي آب زيرزميني انجام مي شود . از اهداف ديگر آن جلو گيري از خسارت ناشي از سيل و تقويت پوشش گياهي مي باشد.

موکاري

اين پروژه جهت حفظ و ذخيره نزولات ، کنترل فرسايش ، افزايش درآمد و اشتغال زائي در سطح حوزه هاي آبخيز و در مناطق مستعد انجام مي شود . حفر کانال با ابعاد مناسب ، کاشت قلمه مو و حفظ و نگهداري از مراحل اجراي اين پروژه مي باشد .

عمليات احياء و اصلاح مراتع

اين عمليات به منظور تقويت پوشش گياهي و افزايش علوفه مراتع، کنترل فرسايش و رسوب در سطح اراضي مرتعي انجام مي شود. حفاظت و قرق، بذرکاري، بذر پاشي، کپه کاري و بوته کاري از روشهاي مختلف اجراي اين پروژه هستند.

 

عمليات پخش سيلاب